Adkins, Lisa, Diana Leonard, “Reconstructing French Feminism: Commodification, Materialism and Sex”, Sex in Question, ed. Diana Leonard- Lisa Adkins, London 1996, 1-23.
Antes, Peter, “ Ugo Bianchi”, Estratta da Ugo Bianchi Una Vita Per la Storia delle Religioni, ed Givoanni Casadio, Roma 2002, 75-83.
Aydın, Mehmet, Dinler Tarihine Giriş, Konya 2002.
Bell, Catherine, “Modernism and Postmodernism in the Study of Religion”, Religious Studies Review, say. 22, (1996), 179-190.
Bianchi, Ugo, Dinler Tarihi Araştırma Yöntemleri, çev. Mustafa Ünal, Kayseri 1999
_______________, “History of Religion”, ER. .ed. Mircea Eliade, VI, 399-408.
_______________, “The Definition of Religion (On The Methodology of The Historical –Comparative Research), Problems and Methods of the History of Religions, ed. U. Bianchi- C. J. Bleeker, A. Bausani, Leiden 1972, 1-25.
_______________, “The Notion of “Religion”, Comparative Research Selected Proceedings of the XVI th Congress of the International Association for the History of Religions, Rome, 3rd-8th September, 1990, ed. Ugo Bianchi- Fabio Mora- Lorenzo İanchi, Rome 1994, IX-X.
Braun, Willi, “Religion”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 3-18.
Brelich, Angelo, “ Dinler Tarihine Giriş”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, say 11 ( Bahar 2001), 7-45.
Cain, Seymour, “Din Çalışmalarının Tarihi”, Batı’da Din Çalışmaları, Derleyen ve Çeviren Ömer Mahir Alper, İstanbul 2002, 11-77.
Cox, James L., kutsalı ifade etmek din fenomenolojisine giriş, çev. Fuat Aydın, İstanbul 2004.
Chidester, David, “Colonialism”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 423-437.
_______________, Savage Systems: Colonialism and Comparative Religion in Sothuern Africa, Charlottesville 1996.
Current Progress in the Methodology of the Science of Religions, ed. Witold Tyloch, Warszawa 1984.
Demirci, Kürşat, Dinler Tarihinin Meseleleri, İstanbul 1997.
_______________, “ELIADE, Mircea”, DİA, XI, 33-35.
Derrida, Jacques, Specters of Marx: The State of the Debt, the Work of Mourning and the New International, trans. Pegyy Kamuf, New York, 1994.
Dinler Tarihi Araştırmaları-II, (Sempozyum 20-21Kasım 1998 Konya), Ankara 2000.
Eagleton, Terry, Ideology: An Introduction, London 1991.
Eliade, Mircea, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, çev. Mehmet Aydın, Konya 1995.
_______________, Pattern in Comparative Religion, trans. Rosemary Sheed, New York 1958.
_______________, Journal III, 1970-1978, trans. Teresa Lavender Fagan, Chicago 1989.
_______________, The Quest: History and Meaning in Religion, Chicago 1984.
Fitzgerald, Timothy, The Ideology of Religious Studies, New York 1999.
Geertz, Armin W., “Definition as Analytical Strategy in the Study of Religion”, Historical Reflections/Reflexions Historiques, XXV, say. 3 (1999), 445-475.
_______________, “Ethnohermeneutics in a Postmodern World”, Approaching Religion, Part I, ed. Tore Ahlback, Abo 1999, 73-89.
_______________, “Global Perspectives on Methodology in the Study of Religion”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 49-73.
_______________, Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 1-37.
_______________, Jeppe Sinding Jensen, “ Tradition and Renewal in the Histories of Religions: Some Observations and Reflections”, Religion, Traditions, and Renewal, ed. Armin W. Geertz- Jeppe Sinding Jensen, Aarhus 1991, 11-27.
Geertz, Clifford, Local Knowledge: Further Essays in Interpretive Anthropology, New York 1983.
Gross, Rita M., Buddhism After Patriarchy: A Feminist History, Analysis, and Reconstruction of Buddhism, Albany 1993.
Hegel, Georg Wilhelm Fiedrich, The Essential Writings, ed. F. Weiss, New York 1974.
http://www.as.ua.edu/naasr/ (10. 05. 2004)
http://www.easr.de/ (10.05. 2004)
http://www.press.uchicago.edu/cgi-bin/hfs.cgi/00/13773.ctl (25.04.2004)
Juschka, Darlane, Feminism in the Study of Religion-A Reader, USA 2001.
_______________, “Religious Studies and Identity Politics: Mythology in the Making”, Bulletin of the Concil of Societies for the Study of Religion say. 26/1, 1997, 8-11.
Kamaruzaman, Kamar Oniah, “İslâmî Bir Din Bilimleri Metodolojisinin Teşekkülüne Doğru”, çev. Muhammet Tarakçı, marife, 2/2 (Güz 2002), 161-175.
Kearney, Richard,“ Ideology and Religion: A Hermeneutic Conflict”, Phenomenology of the Tuth Proper to Religion ed. Daniel Guerriére, Albany 1990, 126-145.
King, Ursula, “A Question of Identity: Women Scholars and Study of Religion”, Religion and Gender, Oxford 1995, 219-244.
_______________, “Historical and Phenomenological Approaches to the Study of Religion”, Contemporary Approaches to the Study of Religion –I, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam 1984,-29-164.
_______________, “Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges, Journal of the American Academy of Religion, June 2002, 70/2, 365-388.
Kippenberg, Hans G., “Response: “ The Wrong Way throuhg the Telescope”: Observing Historians of Religions at Work”, Journal of the American Academy of Religion, c. 71 say. 4, ‘December 2003), 913-922.
Kitagawa, Joseph Mitsuo, “Amerika’da Dinler Tarihi”, Dinler Tarihi Metodoloji Denemeleri, ed. ve çev. Mehmet Aydın, Konya 2003, 13-41.
Knott, Kim, “Women Researching, Women Researched: Gender as an Issue in the Empirical Study of Religion”, Religion and Gender, ed. Ursula King, Oxford 1995, 199-218.
Kristensen, W. Brede, “ The Phenomenology of Religion”, Phenomenology of Religion, ed. Joseph Dabney Bettis, London 1969, 31-51.
Kuzgun, Şaban, “Mukayeseli Dinler Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Düşünülen Çözümleri”, Türkiye1. Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (24-25 Eylül 1992), Samsun 1999, 117- 125.
Küçük, Abdurrahman, Günay Tümer, Dinler Tarihi, Ankara 1993.
_______________, “Kur’an’da Din ve Din Anlayışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları-II, (Sempozyum 20-21Kasım 1998 Konya), Ankara 2000, 3-13.
Lease, Gary, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 438-447.
Lawson, Thomas E., “ Theory and the New Comparativism, Old and New”, Method and Theory in the Study of Religion, say. 8, 1996, 31-35.
Martin, Luther H., Comparison”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 45-56.
_______________, “Comparativism and Sociobiological Theory”, Numen- International Review for the History of Religions, vol. XLVIII, no: 3 (2001), 290-308.
_______________, “Introduction: The Post Eliadean Study of Religion and New Comparativism) Method & Theory in The Study of Religion, 1-8 (1996), 1-3.
Marty, Martin E., What is Modern about the Modern Study of Religion?,The Universitiy Lecture in Religion, Arizona State Universitiy, Arizona 1985Mensching, Gustav, Stuructures and Patterns of Religion, Delhi 1976.
McCutcheon, Russell T., “Classification and the Shapeless Beast: A Critical Look at the AAR Research Survey, Religious Studies News say. 12/3, 7-9
_______________, “The Economics of Spiritual Luxury: The Glittiering Lobby and the Parliment of Religions”, Journal of Contemporary Religion, 13(1998), 51-64.
Müller, F. Max, Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal Institution with Two Essays of False Analogies, and the Philosophy of Mythology, London 1873.
Rudolph, Kurt, “The History of Religions and the Critigue of Ideologies”, Historical Fundamentals and the Study of Religions, New York- London 1985, 61-77.
_______________, “The Leipzig Tradition of Religionswissenschaft”, Historical Fundamentals and the Study of Religions, New York- London, 3-20.
Paden, William E., “Elements of A New Comparatıvısm” Method &Theory in The Study of Religion, 8-1(1996) 5-14.
_______________, “Universals Revisited: Human Behaviors and Cultural Variations”, Numen- International Review for the History of Religions, XLVIII, 3 (2001),
Partin, Harry B., “Classification of Religions”, ER, III, 527-532.
Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 1999.
_______________, Din Fenomenolojisi ( Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri), Isparta 2002.
Segal, Robert A, “In Defense of the Comparative Method”, Numen- International Review for the History of Religions, vol. XLVIII, 3(2001), 339-373,
Sharpe, Eric J., “Comparative Religion”, The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade, III, New York 1987, 578-580.
_______________, Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, çev. Ahmet Güç, Bursa 2000.
_______________, “Metodolojik Sorunlar”, Batı’da Din Çalışmaları, Derleyen ve Çeviren Ömer Mahir Alper, İstanbul 2002, 79-95.
_______________, Understanding Religion, London1992.
Smart, Ninian,“Din ve Beşerî Tecrübe”, çev. Ali İhsan Yitik, Hz Meryem ve Efes- Dinler Tarihi Yazıları, haz. Ali İhsan Yitik, İzmir 2001, 117-143.
_______________, “Review of the Encyclopedia of Religion”, Religious Studies Review, 1988, say. 14, 193-199.
Smith, Brian K., Classifying the Universe: The Ancient Indian Varna System and the Origins of Caste, New York 1994.
Smith, Huston, “Postmodenism’s Impact on the Study of Religon”, Journal of the American Academy of Religion, say. 58/ 1994, 653-670.
_______________, Religion of the Man, New York 1958.
Smith, Jonathan Z., “A Matter of Class:Taxonomies of Religion”, Harvard Theological Rivew, say. 89 (1996), 387-403.
_______________, “Classification” Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000,35-44.
_______________, Drudgery Divine: On the Comparison of Early Christianities and the Religions of Late Antiquity, Chicago 1990.
_______________,Imagining Religion: From Babylon to Jonestown, Chicago 1982.
_______________,“Religion, Religions, Religious” Critical Terms in Religious Studies, ed. Mark C. Taylor, Chicago 1998, 269-283.
Smith, Wilfred Cantwell, The Meaning and End of Religion, U.S.A. 1963.
Stewart, Charles, Rosalind Shaw, Sycretism/Anti-Sycretism: The Politics of Religious Synthesis, London 1994.
Sung-Hae, Kim, “The History of Religion: Retrospect and Prospect” The Notion of “Religion” in Comparative Research: Selected Proceedings of the XVI IAHR Congress, ed. Ugo Bianchi, Roma 1994, 897-899.
Taylor, Mark C., Critical Terms for Religios Studies, Chicago 1998.
Tümer, Günay, “ Batı’da Din Bilimleri Kavramı ve Dinler Tarihi Çalışmalarında Metodoloji”, Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu: 27-30 Haziran 1989, Samsun 1989, 139-149
_______________, “Çeşitli Yönleriyle Din”, AÜİFD, say. 28, XXVIII (1986), 210-267.
_______________,, “Din (I. Genel Olarak Din)”, DİA, IX (1994), 312-320.
_______________, “Din (III. Din Bilimleri)”, DİA, IX (1994), 333-339.
_______________, “Dinler Tarihi Metodolojisine Ait Bazı Meseleler- Giriş” (Yayınlanmamış Çalışma), 1-59.
Ünal, Mustafa, Din Fenomenolojisi Tarihçe Yöntem Uygulama, Kayseri 1999.
von Stuckrad, Kocku, “Relative, Contingent, Determined: The Category “ History “ and Its Methodological Dilemma”, Journal of the American Academy of Religion, c. 71 say. 4, (December 2003), 905-912.
Whaling, Frank, “Contrast between the Classical and Contemporary Periods”,Contemporary Approaches to the Study of Religion -I, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam 1983,
_______________, “Comparative Approaches”, Contemporary Approaches to the Study of Religion –I, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam, 1985, 165-295.
_______________, “Introduction”, Contemporary Approaches to the Study of Religion –II, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam, 1985, 1-19.
_______________, “Theological Approaches”, Approaches to the Study of Religions, ed. Peter Connolly, London 1999, 226-274.
Waardenburg, Jacques, “In Search of an Open Concept of Religion”, Religion in History: The Word, the Idea, the Reality, ed. Michel Despand- Gerard Vallee, Ontario 1992, 225-240.
_______________, “Religionswissenchaft New Style: Some Thoughts and Afterthoughts” Annual Review of the Social Science of Religion, say. 2 ( 1978), 189-220
_______________, “The Study of Religion in Today’s World”, Religion in Today’s World, ed. Frank Whaling, Edinburgh 1987, 335-364.
Wallace, Dewey D., “Comparative Encyclopedias Compared”, Religious Studies Review”, 1988, say. 14, 199-206.
Warne, Randi R., “(En) Gendering Religious Studies”, Studies in Religion/Sciences religieuses, say. 27 (1998), 427-436.
White, Hayden, Discourse Tropics –Essays in Cultural Criticism Baltimore 1978.
Wiebe, Donald, “Is the New Comparativism Really New?, Method &Theory in The Study of Religion, 1-8 (1996), 21-29.
Wolfart, Johannes C., “Postmodernism”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 380-395.
* Yrd. Doç. Dr., K.T.Ü. Rize İlahiyat Fakültesi
* Bu çalışma, 25-26 Haziran 2004 İstanbul tarihleri arasında İstanbul’da yapılan ve “Dinler Tarihinin Çağdaş Metodoloji Problemleri”, İslamî İlimlerde Metodoloji Problemi- 11. Toplantı Dinler Tarihinde Metodoloji Problemleri konulu tartışma toplantısında sunulan teblig metnidir. Bu tebliğin oluşması esnasında bilhassa çağdaş Dinler Tarihi metodolojisine dair “çok yeni eserlere” ulaşmamda destek olan, Uluslararası Dinler Tarihi Cemiyeti (IAHR) Genel Sekreteri ve Aarhus Üniversitesi (Danimarka), Dinler Tarihi Öğretim Üyesi Armin W. Geertz ile Method and Theory in the Study of Religion dergisi editörlerinden, Alabama Üniversitesi (A.B.D.) Dinler Tarihi Öğretim Üyesi, Russell T. McCutcheon’a teşekkür etmeliyim.
[1] Religionswissenschaft (Dinler Tarihi), Alman asıllı Oxford Profesörü Friedrich Max Müller ( ö. 1900)’in şekil verip kurduğu bir disiplindir. Müller, bu disiplini filoloji, mitoloji din bilimi ve düşünce bilimi içinde yoğrulmuş, mukayeseli bir din çalışması olarak meydana getirmek istiyordu. Sonuçta onun anladığı klasik Dinler Tarihi, dinlerin tarihlerini mukayeseli bir şekilde anlatan, dinî metinlerin çeviri ve yorumlarını yapan, o döneme hakim din hakkındaki teorileri sistematize etmeye çalışan, mukayeseli bir disiplin olmuştu. Çağdaş Dinler Tarihi ise bu anlayıştan çok daha ilerdedir; artık bu bilim, tarihsel mukayese metodunun yanı sıra çok gelişmiş teorik bileşenlere sahip (composite) ve daha çok özgün mahalli kurumsal ve kültürel geleneklere ağırlık veren bir disiplindir. Bilimin ismi de metodoloji içinde değerlendirilebilir; Religionswissenchaft (Dinler Tarihi) 1900’de toplanan ilk Dinler Tarihçileri kongresinde resmi başlıkta yer almıştı. IAHR’nin kuruluşunda (1950) bu isim, cemiyetin resmi ismine girip yerleşmiştir. Ancak şu gayet açıktır ki ülkelere ait bilimsel gelenekler, bu bilimin isminde değişiklik yapma arzusunu her zaman taşımıştır. Örnek vermek gerekirse Almanca Religionswissenschaft terimi, İngilizce’ye Science of Religion (Din Bilimi) olarak çevrilmiştir. Özellikle Max Müller daha çok bu çeviriyi tercih eder. Halbuki Science of Religion terimi, günümüzde Amerikalılar için, Din Sosyolojisi’nin eşanlamlısı olarak kullanılmaktadır. O yüzden Amerikalılar Almanca Religionswissenschaft terimini Study of Religion (Din Çalışması) veya daha popüler olarak ne yazık ki Religious Studies (Dinî Araştırmalar/ Çalışmalar) olarak tercüme edip kullanırlar. İngiltere’de ise Almanca terimin karşılığı olarak Comparative Religion (Mukayeseli Din) hakimdir ve bu isimlendirme, İngilizlerin çok dinli araştırma tekniklerine uygun geldiği için seçilmiştir. Amerika’da ise Mukayeseli Din için Eliade’nin de benimsediği şekliyle History of Religions (Dinler Tarihi) kullanılır. Ancak günümüzde Western Michigan Üniversitesi hariç hiçbir Amerikan üniversitesi, böyle bir isim taşıyan akademik bir bölüme sahip değildir. Avrupa’da ise History of Religions (Dinler Tarihi) veya onun Fransızca, Almanca, İtalyanca ve İskandinav dillerindeki karşılığı kullanılmakla beraber Study of Religions da tercih edilmektedir. Buradaki Dinler Tarihi daha geniş olarak Din Bilimi anlamındadır. Kanada’da Dinler Tarihi terimi çok dar bir anlamda bir kelime olarak anlaşılır ve bu yüzden onun yerine Religious Studies (Dinî Bilim) terimi kullanılır. Asya ülkeleri genelde Dinler Tarihi terimini kullanmaya devam ederler. Şunu hemen belirtelim ki IAHR’nin 1995’de yapılan Mexico City’deki XVII. Genel Kongresi’nde cemiyetin resmi adının “Uluslararası Din Çalışması Cemiyeti (International Association for the Study of Religion”- IASR) olarak değiştirilmesi şeklindeki teklif, sıcak tartışmalara yol açmıştı. Sonuçta Kore, Hindistan, Japonya ve Çin gibi Asya ülkelerinden gelen bilim adamlarının şaşkınlıkla karşıladığı bu teklif benimsenmemişti. Ancak Kuzey Amerika Dinler Tarihi Cemiyeti (NAASR) ile Avrupa Dinler Tarihi Cemiyeti (EASR) resmi isimde Din Çalışması başlığını kullanmayı tercih etmektedir; geniş bilgi için; Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 5-10. İtalyan Dinler Tarihçi Ugo Bianchi, kendi başkanlığı döneminde IAHR’nin isminin değiştirilmesine yönelik gelen baskılara göğüs germiş ve iki sebepten bunun sakıncasını ortaya koymuştu; birincisi, psiko-stratejik açıdan böyle bir teşebbüs, her zaman başka isim tekliflerine açık olmak anlamına gelebilecektir. İkincisi teorik açıdan böyle bir isim değişikliği, disiplinin sosyal veya tarihsel yönünü değiştirebilir. Söz gelişi ona göre Dinler Tarihi ismi, disiplinin tarihsel yönünü korumaktadır. Özellikle fenomenologların isim değişikliğinde ısrar etmesine verdiği yanıtta, Study of Religions teriminin her türlü yaklaşıma açıklık anlamına geleceğini belirtir. Bu isimlendirme bilimin sınırı ve alanını belirsiz bırakmakta hatta diğer din bilimleriyle arasındaki sınırları ortadan kaldırmaktadır; geniş bilgi için Peter Antes, “ Ugo Bianchi”, Estratta da Ugo Bianchi Una Vita Per la Storia delle Religioni, ed Givoanni Casadio, Roma 2002, 79-83.
[2] Tomoko Masuzawa, “Origin”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 209-223; Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion-The Discourse on Sui Generis Religion and The Politics of Nostalgia, Oxford 2003, 38, 156; Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 14; Randi R. Warne, “Gender”, Guide to the Study of Religion, 148-149, Abdurrahman Küçük- Günay Tümer, Dinler Tarihi, Ankara 1993, 10-12; Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, Konya 2002, 14-16; Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta 1999, 1-6; Kurt Rudolph, Historical Fundamentals and the Study of Religions, New York- London 1985, 21-99.
[3] Frank Whaling, “Contrast between the Classical and Contemporary Periods”,Contemporary Approaches to the Study of Religion -I, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam 1983, 2-8.
[4] Ursula King, “Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges”, Journal of the American Academy of Religion, June 2002, 70/2, 366.
[5] Nitekim Japon asıllı Amerikan Dinler Tarihçi Kitagawa, 1950’lerde Dinler Tarihi’nin karşılaştığı temel sorunlardan biri olarak bu disiplinin kuruluşundan beri temel yapısı açısından daha fazla Batılı ve Avrupalı oluşunu gösterir; Joseph Mitsuo Kitagawa, “Amerika’da Dinler Tarihi”, Dinler Tarihi Metodoloji Denemeleri, ed. ve çev. Mehmet Aydın, Konya 2003, 32.
[6] İnternet adresi http://www.iahr.dk/index.html (10.05.2004); 1950’de kurulan IAHR’nin genel yapısı ve Dinler Tarihi içindeki yeri konusunda Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, Konya 2002, 23-24.
[7] İnternet adresi http://www.as.ua.edu/naasr/ (10. 05. 2004)
[8] İnternet adresi http://www.easr.de/ (10.05. 2004)
[9] Jacques Waardenburg, “Religionswissenchaft New Style: Some Thoughts and Afterthoughts” Annual Review of the Social Science of Religion, say. 2 ( 1978), 189-220; Dinler Tarihi’nde Leibzig geleneği için Kurt Rudolph, “The Leipzig Tradition of Religionswissenschaft”, Historical Fundamentals and the Study of Religions, New York- London, 3-20.
[10] Ursula King, “Historical and Phenomenological Approaches”, Contemporary Approaches to the Study of Religion-I, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam 1983, 42-43.
[11] Whaling, 21.
[12] Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, 13.
[13] Son çeyrek asırdır çağdaş metodolojik problemleri ele alan özgün Dinler Tarihi eserleri arasında; Problems and Methods of the History of Religions, ed. U. Bianchi- C. J. Bleeker, A. Bausani, Leiden 1972;, History of Religions 1950-1975, ed.C. J. Bleeker, Lancaster-Leiden 1975; Historia Religionum- Hand-book for the History of Religions, ed. C. J. Bleeker- Geo Widengren, Leiden, 1969-1971- I-II; Jacques Waardenburg, Reflections on the Study of Religion, The Hauge 1978; Current Progress in the Methodology of the Science of Religions, ed. Witold Tyloch, Warszawa 1984; Contemporary Approaches to the Study of Religion, ed. Frank Whaling, Berlin- New York-Amsterdam 1983, 1985, I-II; Theory and Method in Religious Studies: Contemporary Approaches to the Study of Religion, ed Frank Whaling, Berlin 1995; Armin W. Geertz, “ Global Perspectives on Methodology in the Study of Religion”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 49-73; Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000 sayılabilir. Türkiye’de Dinler Tarihi metodolojisine yönelik çalışmaları her geçen gün artmaktadır. Bu eserler arasında; Kürşat Demirci, Dinler Tarihinin Meseleleri, İstanbul 1997; Mustafa Ünal, Din Fenomenolojisi Tarihçe Yöntem Uygulama, Kayseri 1999; Dinler Tarihi Metodoloji Denemeleri, ed. ve çev. Mehmet Aydın, Konya 2003; bunun yanında makale bazında çalışmalar da yapılmıştır; Günay Tümer, “ Batı’da Din Bilimleri Kavramı ve Dinler Tarihi Çalışmalarında Metodoloji”, Günümüz Din Bilimleri Araştırmaları ve Problemleri Sempozyumu: 27-30 Haziran 1989, Samsun 1989, 139-149; Tümer, “Dinler Tarihi Metodolojisine Ait Bazı Meseleler- Giriş” (Yayınlanmamış Çalışma), 1-59; Angelo Brelich, “ Dinler Tarihine Giriş”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, say 11 ( Bahar 2001), 7-45.
[14] Çağdaş Dinler Tarihi içinde doğrudan “din” terimini bir metot ve teori problemi olarak gören çalışmalar yapılmıştır; söz gelişi genel bir metot sorunu olarak din kavramı ile ilgili; H. Walter Capps, Religious Studies: The Making of a Discipline, Ninneapolis 1995; özellikle dinlerdeki din tanımları ve dindarlıkla ilgili temel metodolojik sorunlar için Jonathan Z. Smith, “Religion, Religions, Religious” Critical Terms in Religious Studies, ed. Mark C. Taylor, Chicago 1998, 269-283; Bruce Lincoln, “Theses on Method”, Method and Theory in the Study of Religion, say., 8 (1996); 225-277 Stewart Elliott Guthrie, “Religion: What is it?”, Journal for the Scientific Study of Religion, say., 35 (1996), 412-419; Thomas A. Idinopulos- Brian C. Wilson, (ed.), What is Religion? Origin, Definition, and Explanations, Leiden 1998; kognitif din tanımı için; Armin W. Geertz, “ Definition as Analytical Strategy in the Study of Religion”, Historical Reflections/Reflexions Historiques, XXV, say. 3 (1999), 446-479; Dinler Tarihi’nde sui generis din tanımı tartışmaları için; Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion- The Discourse on Sui Generis Religion and The Politics of Nostalgia, Oxford 2003; din terimine antropolojik bir katkı olarak hala güncelliğini koruyan Melford E. Spiro, “Religion: Problems of Definition and Explaination”, Antropological Approaches to the Study of Religion, ed. Michael Banton, London 1966, (I-III), 85-125 ve Clifford Geertz, “Religion as a Cultural System” a.e., (III), 1-46. Bunun yanında Türkiye’de de “din” terimine özgün önemli çalışmalar yapılmıştır; bunlar arasında çeşitli dinlerdeki din kavramı ve Dinler Tarihçilerine göre din tanımları konusunda Günay Tümer, “Çeşitli Yönleriyle Din”, AÜİFD, say. 28, XXVIII (1986), 210-267; Tümer, “Din (I. Genel Olarak Din)”, DİA, IX (1994), 312-320; Dinler Tarihi içindeki genel din tartışmaları için Tümer, “Din (III. Din Bilimleri)”, DİA, IX (1994), 333-339; Çeşitli dinlerdeki din anlayışları için; Dinler Tarihi Araştırmaları-II, (Sempozyum 20-21Kasım 1998 Konya), Ankara 2000; son dönemde tradisyonalist akım içinde din anlayışları konusunda; Hüseyin Yılmaz, Ezelî Hikmet ve Dinler, İstanbul 2003; dinin fonksiyonel yönü konusunda Mircea Eliade, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, çev. Mehmet Aydın, Konya 1995; ayrıca Din Fenomeni, Mehmet Aydın (çev. ve haz.), Konya 2000.
[15] Frank Whaling, “Introduction”, Contemporary Approaches to the Study of Religion –II, Berlin- New York-Amsterdam 1985, 7; Eric J. Sharpe, daha da ileri giderek Mukayeseli Dinler çalışmasında tanımların dinin ayinsel, sosyal ve ahlaki olmak üzere bazı temel unsurlarından en az birini ihmal ettiğini, bunun da din tanımında ciddi tahriflere yol açtığını dile getirmektedir; Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram, çev. Ahmet Güç, Bursa 2000, 11. Din tanımlarında bilimsel bir ittifakın olmadığı konusunda Günay Tümer- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1993, 5-6; Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, Konya 2002, 13
[16] Willi Braun, “Religion”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 3.
[17] Bu konudaki en ciddi endişeyi Frank Whaling dile getirmiştir; “Theological Approaches”, Approaches to the Study of Religions, ed. Peter Connolly, London 1999, 226-274; ayrıca Willi Braun, “Religion”, 4-6.
[18] Dinin korkunç ve hayalet bir kavram (specter) oluşu konusundaki fikirler için; Jacques Derrida, Specters of Marx: The State of the Debt, the Work of Mourning and the New International, trans. Pegyy Kamuf, New York, 1994.
[19] Clifford Geertz, Local Knowledge: Further Essays in Interpretive Anthropology”, New York 1983, 56-59.
[20] Jonathan Z. Smith, “Religion, Religions, Religious” Critical Terms in Religious Studies, ed. Mark C. Taylor, Chicago 1998, 281.
[21] Willi Braun, “Religion”, Guide to the Study of Religion, 4; Smith, “Religion, Religions, Religious”, 269-279.
[22] William E. Arnal, “Definition”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 22-23.
[23] Darlane Juschka, “Religious Studies and Identity Politics: Mythology in the Making”, Bulletin of the Concil of Societies for the Study of Religion say. 26/1,1997, 8-10
[24] Arnal, 21-22. Çağdaş din fenomenoloğu James L. Cox, Marx’ın bu tanımını nesnel olmayan, ön yargılı bir tanımlama olarak kabul eder; James L. Cox, kutsalı ifade etmek din fenomenolojisine giriş, çev. Fuat Aydın, İstanbul 2004, 27. bunun yanında eserinde din tanımlarını sorun olarak da değerlendiren Cox, tanımda belirsizlik, tanımda aşırı daralma, tanımda parçalara ayırış veya tanımda sulandırma ve son olarak dinin gerçek anlamında ön yargılı olma gibi din tanım problemlerini listeler; a.e, 25-32.
[25] Russell T. McCutcheon, “ The Economics of Spiritual Luxury: The Glittiering Lobby and the Parliment of Religions”, Journal of Contemporary Religion, say. 13, 1998, 52.
[26] Mark C. Taylor, Critical Terms for Religios Studies, Chicago 1998, 1-2.
[27] Jonathan Z. Smith, Imagining Religion: From Babylon to Jonestown, Chicago 1982, XI.
[28] Ugo Bianchi, “The Definition of Religion (On The Methodology of The Historical –Comparative Research), Problems and Methods of the History of Religions, ed. U. Bianchi- C. J. Bleeker, A. Bausani, Leiden 1972, 1-25.
[29] Ugo Bianchi, Dinler Tarihi Araştırma Yöntemleri, çev. Mustafa Ünal, Kayseri 1999, 202-204.
[30] Ugo Bianchi, “The Notion of “Religion”, Comparative Research Selected Proceedings of the XVI th Congress of the International Association for the History of Religions, Rome, 3rd-8th September, 1990, ed. Ugo Bianchi- Fabio Mora- Lorenzo İanchi, Rome 1994, IX-X.
[31] Ninian Smart, “ Din ve Beşerî Tecrübe”, çev. Ali İhsan Yitik, Hz Meryem ve Efes- Dinler Tarihi Yazıları, haz. Ali İhsan Yitik, İzmir 2001, 117-143.
[32] Günay Tümer, “Din (I. Genel Olarak Din)”, DİA, IX (1994), 314-316, ayrıca Günay Tümer, “Çeşitli Yönleriyle Din”, AÜİFD, say. 28, XXVIII (1986), 223-229.
[33] Daha önce, Norveçli Dinler Tarihçi, William Brede Kristensen (1867-1953), din tanımında dindarın normatif inancının önemini vurgulamıştır. Zira ona göre her mümin kendi dinini eşsiz, otonomi sahibi ve mutlak doğru olarak görmektedir; her din kendi kalkış noktasından anlaşılması gerektiğinden bu durum dinin, takipçileri tarafından nasıl anlaşıldığının ortaya çıkarılmasına götürecektir; W. Brede Kristensen, “ The Phenomenology of Religion”, Phenomenology of Religion, ed. Joseph Dabney Bettis, London 1969, 41.
[34] Ekrem Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri), Isparta 2002, 2.
[35] Abdurrahman Küçük, “Kur’an’da Din ve Din Anlayışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları-II, (Sempozyum 20-21Kasım 1998 Konya), Ankara 2000, 5-12.
[36] Eric J. Sharpe, Understanding Religion, London1992, 35-37.
[37] Mircea Eliade hakkında geniş bilgi için, Kürşat Demirci, “ELIADE, Mircea”, DİA, XI, 33-35.
[38] Mircea Eliade, The Quest: History and Meaning in Religion, Chicago 1984, 61-62; ayrıca Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion- The Discourse on Sui Generis Religion and The Politics of Nostalgia, Oxford 2003, 52.
[39] Mircea Eliade, Ion P. Couliano, The Eliade Guide to World Religions: Authoritative Compendium to the 33 Major Religious Traditions, New York 1991, 1.
[40] Mircea Eliade, The Quest, 5; ayrıca Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion, 53.
[41] Mircea Eliade, Pattern in Comparative Religion, trans. Rosemary Sheed, New York 1958, 126.
[42] Mircea Eliade, The Quest: I.
[43] Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion- The Discourse on Sui Generis Religion and The Politics of Nostalgia, Oxford 2003, 51.
[44]Mircea Eliade, “Preface”, “Encyclopedia of Religion( ER), ed. Mircea Eliade, New York 1987 c. I, XI. Burada sırası gelmişken Eliade’nin baş editörlüğünde yayınlanan Encyclopedia of Religion(ER)’deki dinle ilgili makaleler konusunda Dinler Tarihçilerinin değerlendirmelerine göz atabiliriz; söz gelişi Religious Studies, Method & Theory in the Study of Religion ve Critical Reviews of Books in Religion gibi önemli Dinler Tarihi dergilerinde bu ansiklopedinin akademik din anlayışını olumlu yönde değerlendiren tanıtımlar yayınlanmıştır; Bunun yanında Ninian Smart ve Dewey Wallece gibi etkin Dinler Tarihçileri özellikle bu eserdeki din tanımlarının sorunlu konular doğurduğuna inanırlar. Örnek olarak Ninian Smart’a göre bu ansiklopedi, etnik merkezli (etno-centric), Amerikancı ve Oryantalist fikirlerle dolu olup din teorileri konusunda çok metotlu yaklaşımlar sergileyememiş, ağırlıkla daha eski kavramlara ve önceki din tasnif yollarına yönelmiş ve dinlerin arkasında yatan özgün dünya görüşlerini daha geniş bir yelpazede ele alamamıştır. Hatta çoğu durumda bu ansiklopedi, din tanımında sui generis anlayışı savunan Eliade’nin menfaatlerine hizmet etmiştir ve bu bakımdan Dinler Tarihi alanı için kesin ve yeterli kaynak olamamıştır; Ninian Smart, “ Review of the Encyclopedia of Religion”, Religious Studies Review, 1988, say. 14, 193-199; Bizzat bu ansiklopedide birkaç maddesi bulunan Dewey Wallace ise ansiklopedinin Eliade’nin Dinler Tarihi konusunda vardığı sonuçları geniş olarak tekrarladığını ama yine de, güncellenmiş bilgiler içerdiğini ve kapsamlı bir eser olarak hem bilimadamları hem de eğitimli halk tarafından okunabilir bilimsellikte olduğunu savunmaktadır; Dewey D. Wallace, “Comparative Encyclopedias Compared”, Religious Studies Review”, 1988, say. 14, 199-206.
[45] Çağdaş Dinler Tarihi içinde din tanımı tartışmalarına katılanlar bu kadarla sınırlı değildir; söz gelişi Hans Penner, Robert D. Baird, Ninian Smart, Kurt Rudolph, Robert Segal, Donald Wiebe, E. Thomas Lawson, Ivan Strenski bu konuda çalışmaları bulanan diğer bilim adamlarıdır; McCutcheon, Manufacturing Religion, 15-16.
[46] McCutcheon, 69.
[47] Frank Whaling, “Introduction”, Contemporary Approaches to the Study of Religion-II, 7-8.
[48] The Notion of “Religion” in Comparative Research: Selected Proceedings of the XVI IAHR Congress, ed. Ugo Bianchi, Roma 1994.
[49] Russell T. McCutcheon, 144-145.
[50] Kim Sung-Hae, “The History of Religion: Retrospect and Prospect” The Notion of “Religion” in Comparative Research: Selected Proceedings of the XVI IAHR Congress, ed. Ugo Bianchi, Roma 1994, 897.
[51] Kim Sung-Hae, 898, IAHR’nin Dinler Tarihi disiplinine yönelik metot ve teori konusundaki rolüne ilişkin olarak; Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 1-37.
[52] Wilfred Cantwell Smith, The Meaning and End of Religion, U.S.A. 1963.
[53] Smith, 139-150; ayrıca Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion- The Discourse on Sui Generis Religion and The Politics of Nostalgia, Oxford 2003, 127-128.
[54] Armin W. Geertz, The Invention of Prophecy: Continuity and Meaning in Hopi Religion, Berkeley 1994, 27-28.
[55] Armin W. Geertz, “Definition as Analytical Strategy in the Study of Religion”, Historical Reflections/Reflexions Historiques, XXV, say. 3 ( 1999), 446-447.
[56] Geertz, 449-450.
[57] Geertz, 459-462.
[58] Armin W. Geertz, The Invention of Prophecy: Continuity and Meaning in Hopi Religion, Berkeley 1994, 30-31, Armin W. Geertz, “ Ethnohermeneutics in a Postmodern World”, Approaching Religion, Part I, ed. Tore Ahlback, Abo 1999, 30-31.
[59] Armin W. Geertz, The Invention of Prophecy, 73-89.
[60] Russell T. McCutcheon, Manufacturing Religion- The Discourse on Sui Generis Religion and The Politics of Nostalgia, Oxford 2003, 130.
[61] Çağdaş Dinler Tarihi içinde metodolojisini etkileyecek epistomolojik gerilimler de bulunabilir. Özellikle bu disiplinin metodolojisindeki çoğulculuk ile dağınık kültürel, milli ve şahsi menfaatler ve gelenekler sebebiyle ortaya bir gerilim çıkmış olsa da bu disiplinin paradinamikleri bunu aşacak güçtedir. Söz gelişi bu disiplin “batılı” bir din bilimi olmasına rağmen, metot yaklaşımlarında bir müştereklik bulunur. Bunun yanında Religionswissenschaft, kendini Humanitas bir bilim dalı olarak anlar ve bu bir bağlamda dinî fenomenleri beşer kültürünün bir ürünü, özelliği ve çehresi olarak ele alır. Yine bu disiplin,in ortaya koyduğu olgu ve analizler, her hangi bir dinî sistem için hammadde olacak ölçülerdedir; Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 14-15.
[62] Timothy Fitzgerald, The Ideology of Religious Studies, New York 1999.
[63] Braun, “Religion”, 7.
[64] William E. Arnal, “Definition”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000,26-27.
[65] Jacques Waardenburg, “In Search of an Open Concept of Religion”, Religion in History: The Word, the Idea, the Reality, ed. Michel Despand- Gerard Vallee, Ontario 1992, 226-240.
[66] Arnal, 30.
[67] Çağdaş Dinler Tarihi içinde tasnif konusuna yönelik özgün çalışmalar arasında; Bruce Lincoln, Discourse and the Construction of Society: Comparative Studies of Myth, Ritual, and Classification, New York 1989; Jonathan Z. Smith, “A Matter of Class: Taxonomies of Religion”, Harvard Theological Rivew, say. 89 (1996), 387-403; Jonathan Z. Smith, “Classification” Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 35-44.
[68] Günay Tümer, “Çeşitli Yönleriyle Din”, AÜİFD, say. 28, XXVIII (1986), 231.
[69] Jonathan Z. Smith, “Classification” Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 36.
[70] Jonathan Z. Smith, Drudgery Divine: On the Comparison of Early Christianities and the Religions of Late Antiquity, Chicago 1990, 47-48.
[71] Söz gelişi Russell T. McCutcheon, “Classification and the Shapeless Beast : A Critical Look at the AAR Research Survey, Religious Studies News say. 12/3, 7-9.
[72] Smith, “Classification” 38.
[73] Brian K. Smith, Classifying the Universe: The Ancient Indian Varna System and the Origins of Caste, New York 1994, 24.
[74] Jonathan Z. Smith, “Classification” 39.
[75] Harry B. Partin, “Classification of Religions”, ER, III, 528-529.
[76] Onun tasnifi Aryan, Semitik ve Turan kökenli dinler olmak üzere üç temel koldan ibarettir; Partin, 521.
[77] Gustav Mensching dinleri üçe ayırır; Tabiat dinleri (naturalist-politeist dinler), halk dinleri (Eski yunan, Roma, Babil, Mısır, Hint, Çin, Cermen dinleri) ve dünya dinleri (kurucuya dayanan, tarihsel ve kültürel sınırları aşan ve esasta halk dinlerinden ayrılan dinlerdir); Günay Tümer, “Din (I. Genel Olarak Din)”, DİA, IX (1994), 318; Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, Konya 2002, 50.
[78] Jonathan Z. Smith, “Classification” 41-42.
[79] Fenomenolojinin özellikle Tanrı tipolojilerine yoğun ilgisi bulunmaktadır. Bu konudaki çağdaş tartışmalar için, Mustafa Ünal, Din Fenomenolojisi Tarihçe Yöntem Uygulama, Kayseri 1999, 150-181.
[80] Partin, 530. Buna ilave olarak günümüzdeki dinlerle ilgili tasniflerine baktığımızda genel olarak, akıl ve vicdan dinleri, ilkel dinler, aksiyon dinleri, kitabi dinleri, tabii dinler, kurumsal dinler, kozmik dinler, kabile dinleri, kurtuluş dinleri, Saserdotal dinler gibi tipolojik tasnifler de yapılmıştır; Mehmet Aydın, Dinler Tarihine Giriş, Konya 2002, 50.
[81] Frank Whaling, “Comparative Approaches”, Contemporary Approaches to the Study of Religion –II, Berlin- New York-Amsterdam, 1985, 261.
[82] Partin, 528-529; Smith, “Classification”, 42-43.
[83] Partin, 531; ayrıca Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri), Isparta 2002, 260.
[84] Mukayese sorunu konusunda yapılan çağdaş Dinler Tarihi çalışmaları arasında; Martin E. Luther (ed.), “The New Comparativism in the Study of Religion: A Symposium”, Method and Theory in the Study of Religion, say. 8 (1996), 1-3; William E. Paden, “Elements of a New Comparativism”, ae., 5-14; Donald Wiebe, “ Is the New Comparativism Really New?, ae., 21-29; E. Thomas Lawson, “ Theory and the New Comparativism, Old and New”, ae., 31-35; William E. Paden, “Anew Comparativism: Reply to the Panelists”, ae., 37-49; Thomas E. Lawson, “ Theory and the New Comparativism, Old and New”, ae., 31-35; Eric J. Sharpe, Comparative Religion: A History, London 1986;; Luther H. Martin,” Comparison”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 45-56; William E. Paden, Religious World: The Comparative Study of Religion, Beacon 1994;. Philippe Borgeaud, Karşılaşma Karşılaştırma Dinler Tarihi Araştırmaları, çev. Mehmet Emin Özcan, Ankara 1999; Şaban Kuzgun, “Mukayeseli Dinler Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Problemler ve Düşünülen Çözümleri”, Türkiye 1. Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (24-25 Eylül 1992), Samsun 1999, 117- 125; Jeppe Sinding Jensen, “Universals, General Terms and the Comparative Study of Religion”, Numen- International Review for the History of Religions, vol. XLVIII, no: 3 (2001), 238-266; Benson Saler, “ Comparison: Some Suggestions for Improving the Inevitable”, ae., 267-275; William E. Paden, “Universals Revisited: Human Behaviors and Cultural Variations”, ae., 276-289; Luther H. Martin, “Comparativism and Sociobiological Theory”, ae, 290-308; Thomas Ryba, “Comqarative Religion, Taxonomies and 19th Century Philosophies of Science: Chantepie de la Saussaye and Tiele”, ae., 309-338; Robert A. Segal, “ In Defense of the Comparative Method”, ae., 339-373;
[85] Luther H. Martin,” Comparison”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 45.
[86] Thomas E. Lawson, “ Theory and the New Comparativism, Old and New”, Method & Theory in the Study of Religion, say. 1-8, 1996, 32.
[87] Luther H. Martin “the Post Eliadean Study of Religion and New Comparativism) Method & Theory in The Study of Religion, 1-8 (1996)
[88] Martin, “Comparison”, 46; William E. Paden, “Elements of A New Comparatıvısm” Method&Theory in The Study of Religion, 8-1(1996) 5-14.
[89] Martin, “Comparison”, 54.
[90] Paden, 5-8.
[91] Paden, 7-8.
[92] Paden, 9-12.
[93] Paden, 6.
[94] Paden, 9-13; onun bu görüşlerine eleştiriler de bulunmaktadır; söz gelişi, çağdaş Dinler Tarihçi Donald Wiebe’e göre Paden’in mukayese anlayışı genel olarak XIX. asrın sonu ile XX.ilk dönemlerindeki mukayese anlayışlarına benzemektedir. Bu açıdan “eski” bir yaklaşımdır; Donald Wiebe, “Is the New Comparativism really new? Method&Theory in The Study of Religion, 1-8 (1996), 21-29; Paden’i eleştiren E. Thomas Lawson ise mukayese işini, insanların en temel bilişsel mülkü olarak görür. Ona göre insanoğlu bebeklikten itibaren mukayese eylemini gerçekleştirmektedir; bu yüzden mukayesenin ne eski ne de yeni diye isimlendirilebileceğini ileri sürer. Burada sorun mukayese edip etmemek değil aksine ne kadar iyi mukayese edebiliriz sorunudur. Neticede Lawson’a göre mukayese öncelikle bilişseldir ve dolayısıyla psikolojinin alanındadır; E. Thomas Lawson, “Theory and the New Comparativism, Old and New”, Method & Theory in The Study of Religion, 8-1(1996), 31-35.
[95] William E. Paden, “Universals Revisited: Human Behaviors and Cultural Variations”, Numen- International Review for the History of Religions, XLVIII, 3 (2001), 276.
[96] Martin, 55.
[97] Luther H. Martin, “Comparativism and Sociobiological Theory”, Numen- International Review for the History of Religions, vol. XLVIII, no: 3 (2001), 290-308.
[98] Robert A. Segal, “In Defense of the Comparative Method”, ae., 348.
[99] Kuzgun, 118-121.
[100] Martin, 48-49.
[101] Martin, 50; ayrıca Kuzgun, 118.
[102] Çağdaş Dinler Tarihçileri arasında, din- modern ve din-postmodernizm ilişkisi ele alan önemli çalışmalar yapılmıştır. Söz gelişi Samuel J. Preus, Explaning Religion: Criticism and Theory from Bodin to Freud, New Haven 1987; Ernest Gellner, Postmodernism, Reason and Religion, London 1992; Catherine Bell, “Modernism and Postmodernism in the Study of Religion”, Religious Studies Review, say. 22, (1996), 179-190; William Ernest, “Postmodernism: What One Needs to Know” Zygon, say. 23 (1997), 83-94; David Ray Griffin, Postmodern Visions; Albany 1988; Philippa Berry-Andrew Wernick (ed.), Shadow of Spirit: Postmodernism and Religion, London 1992; Ann W. Astell (ed.), Divine Reprentations: Postmodernism and Spirituality, New york 1994; Ursula King, Faiths and Praxis in a Postmodern Age, London 1998; Ursula King, Spirituality and Society in the New Millennium, Brighton 2001, zikredilebilir.
[103] Johannes C. Wolfart, “Postmodernism”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 382-383, Modernite (modernlik), bir uygarlığın kendi gelişim çizgisinde en son dönemde geliştirdiği, özel olarak da Batı uygarlığının Aydınlanma sonrasında kazandığı kültürel değer ve sosyal ilişkilerin özümsenmesiyle ortaya çıkan hayat görüşü olarak tanımlanmaktadır. Moderniteyi besleyen modernizm ise bir ideoloji olarak karşımıza çıkar ve moderniteyi bu bakıma anlamlı kılar. Bir akım olarak modernizm, genel olarak hümanizm, sekülerizm ve demokrasi üzerine kurulu olan, hakimiyetin insana ait oluşunu iddia eden ve kurtuluşu dinî geleneklerde değil bilimsel icatlarda arayan antropoloji merkezli bir hayat görüşüdür.
[104] Mircea Eliade, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, çev. Mehmet Aydın, Konya 1995, 50.
[105] Catherine Bell, “Modernism and Postmodernism in the Study of Religion”, Religious Studies Review, say. 22, (1996), 179-180.
[106] Donald Wiebe, 354.
[107] Wilson, 1987, 13-17.
[108] Bell, 180-188.
[109] Martin E. Marty, What is Modern about the Modern Study of Religion?, The Universitiy Lecture in Religion, Arizona State Universitiy, Arizona 1985, 8-10.
[110] Donald Wiebe, “Modernizm”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 363.
[111] Johannes C. Wolfart, “Postmodernism”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 380-385.
[112] Wolfart, 380-381.
[113] Wolfart, 381- 382.
[114] Discourse Tropics –Essays in Cultural Criticism Baltimore 1978.
[115] Marshall D. Sahlins, Culture and Practical Reason, Chicago 1976; Sahlins Islands of History, Chicago 1985.
[116] Wolfart, 388-399.
[117] Huston Smith, “Postmodenism’s Impact on the Study of Religon”, Journal of the American Academy of Religion, say. 58/ 1994, 653-670, Ursula King de aynı görüştedir. Hatta o daha da ileri giderek postmodernizmi, modernitenin aşırı yüceltilmiş bir hilesi olduğunu ileri sürer; Ursula King, “ Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges, Journal of the American Academy of Religion, June 2002, 70/2, 371.
[118] Wolfart, 394-395.
[119] Ursula King, “Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges, Journal of the American Academy of Religion, June 2002, 70/2, 370
[120] Jacques Waardenburg, “ The Study of Religion in Today’s World”, Religion in Today’s World, ed. Frank Whaling, Edinburgh 1987, 347.
[121] Ursula King, 371- 372.
[122] Çağdaş Dinler Tarihi’nde sömürgecilik konusunun ele alındığı bazı önemli çalışmalar yapılmıştır; Homi K. Bhabba, The Location of Culture, London 1994; David Chidester, Savage Systems: Colonialism and Comparative Religion in Sothuern Africa, Charlottesville 1996; Donald S Lopez, Curators of the Buddha: The Study of Buddhism under Colonialism, Chicago 1995; After Colonialism: Imperial Histories and Postcolonial Displacements, ed. Gyan Prakash, Princeton 1995.
[123] David Chidester, “Colonialism”, Guide to the Study of Religion, ed. Willi Braun- Russell T. McCutcheon, London-New York 2000, 424.
[124] David Chidester, Savage System, 423.
[125] Huston Smith, The Religions of Man, New York 1958, 7-8; daha önce Alman filozof, Georg. W. F. Hegel, tüm büyük milletlerin, “denize doğru baskı yaptığını zira denizin sömürgeleştirme faaliyeti için sistematik kaynaklar sağladığını- bu duruma da medenileşmiş cemiyetlerin mecbur olarak sürüklendiğini” itiraf etmektedir; Georg Wilhelm Fiedrich Hegel, The Essential Writings, ed. F. Weiss, New York 1974, 282-283.
[126] Edward W. Said, Orientalism: Western Conceptionof the Orient , New York 1993, 12. Eliade ise Oryantalizm’e karşı eleştirel yaklaşmaktadır. O, Dinler Tarihi’nin Oryantalizm’in ortaya çıkışından kısa zaman sonra otonomisine kavuşmuş bir disiplin olarak doğduğunu ve bazı konularda bu alanın kaynaklarını olumlu yönde kullandığını ancak daha sonra kendi kaynaklarına yöneldiğini söyler. Ona göre Dinler Tarihi, Oryantalizm’in peşinden gitmeyerek doğrudan kendisinin yöneldiği başlıca iki temel kaynağı çok kısa sürede tanımıştır; Asya gelenekleri ve ilkel denilen insanlar; Mircea Eliade, The Quest: History and Meaning in Religion, Chicago 1984, 57.
[127] David Chidester, “Colonialism”, 423-424.
[128] Britanya İmparatorluğu, söz gelişi XIX. Asırda güney Afrika’yı sömürgeleştirirken, onların diğer insanlar hakkındaki inançlarını da etkilemişti; mesela Afrika yerlileri, denizden gelen kavimlerin kötü olduğunu görmekteydiler. Söz gelişi yerli Ngqika kabilesinin şefi Xhosa, “denizden gelen beyaz renkli insanların, karayla ilgisi yoktur onlar, denizde kalması gereken bir kavimdir” der; geniş bilgi için Chidester, “Colonialism”, 426.
[129] Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion, 13.
[130] İngiliz sömürgesine doğrudan veya dolaylı hizmet eden diğer teorisyenler arasında çoğunluğu kültür antropologu olmak üzere E. B. Tylor, John Lubbock, Herbert Spencer, Andrew Lang, W. Robertson Smith, James Frazer sayılabilir.
[131] F. Max Müller, Introduction to the Science of Religion: Four Lectures Delivered at the Royal Institution with Two Essays of False Analogies, and the Philosophy of Mythology, London 1873, 25.
[132] Müller, 122-123.
[133] Müller, 101.
[134] Söz gelişi Din Antropologu Alan Dundes bu görüştedir, “The Antropologist and the Comparative Method in Folklore”, Journal of Folklore Research, say. 23 ( 1986), 125-146.
[135] Stewart Charles –Rosalind Shaw, Sycretism/Anti-Sycretism: The Politics of Religious Synthesis, London 1994.
[136] Chidester, 435.
[137] Chidester, 436.
[138] McCutcheon, Manufacturing Religion, 158-191.
[139] Dinler Tarihi metodoloji içinde ideoloji sorununa doğrudan ilgi duyan çağdaş bilim adamları arasında; Robert Bocock- Kenneth Thompson, Religion and Ideolog: A Reader, Manchester 1985; Michael Henry, The Intoxication of Power: An Analysis of Civil Religion in Relation to Ideology, Dortrecht 1979; Ninian Smart, Beyond Ideology: Religion and the Future of Western Civilization, San Francisco 1981; Kennteh Thompson, Belief and Ideology, London 1986; Kurt Rudolph, “The History of Religions and the Critigue of Ideologies”, Historical Fundamentals and the Study of Religions, New York- London 1985.
[140] Terry Eagleton, Ideology: An Introduction, London 1991, 45.
[141] Terim, XIX. Asırda Fransa’da eğitim, siyaset, kanun ve onların sonuçları için düzenlenen kurallar anlamında kullanılmıştır. Bu yüzden bu kavram, dönemin iktidarıyla çelişki içine düşmüş kişiler için kullanılır. Söz gelişi I. Napoleon onlardan dünyayı ihmal eden yalın teorisyenler olarak bahseder. Bu yüzden terime o günden beri negatif anlamlar yüklenmiştir. Ancak yaygın anlamla kelime siyaset bilimi ve praxis ile bağlantılıdır; Kurt Rudolph, “The History of Religions and the Critigue of Ideologies”, Historical Fundamentals and the Study of Religions, New York- London 1985, 62.
[142] Gary Lease, “Ideology”, 438, Marx ve Engel, ideoloji kelimesini, somut sosyal, siyasal ve ekonomik şartlar altında düzenlenen kurallar olarak anlamlandırmışlardır. Onlara göre ideoloji, aynı zamanda bilinçli beşer kavramları dünyasıdır. Geniş bilgi için Rudolph, 62-64; Richard Kearney, “Ideology and Religion: A Hermeneutic Conflict”, Phenomenology of the Tuth Proper to Religion ed. Daniel Guerriére, Albany 1990, 127.
[143] Rudolph, 64.
[144] Rudolph, 66-67.
[145] Rudolph, 61-62.
[146] Rudolph, 65.
[147] Rudolph, 70-71.
[148] Rudolph, 75-76.
[149] Lease, 445-447.
[150] Rudolph, 77.
[151] Kearney, 144-145.
[152] Ünver Günay, 140-141.
[153] Lease, 439.
[154] Siyasal ideoloji-din ilişkisine en iyi örnek, II. Dünya Savaşı sırasında yaşanmıştır. İdeolojiyi önemli bir araç olarak kullanan Alman Nazi yönetimi, ülkedeki başlıca kiliseleri kendi ideolojik amaçları için kullanmayı amaç edinmişti; Lease, 446.
[155] Eliade’nin söz konusu tartışmalı cümlesi şudur; [modern zamana ait (yani II. Dünya Savaşı öncesi döneme ait) Romanya’nın yaratıcı elit kesimi, reçber sınıfın gerçek halefleri olma hakkına sahip tek kişilerdir. Romanya, reçberlik ve yaratıcı elit dışındaki diğer sosyal unsurları da ortaya çıkarabilecektir]; Mircea Eliade, Autobiography (1937-1960): Exile’s Return-II, trans. Mac Linscott Ricketts, Chicago 1988, 914.
[156] Eliade’nin ideolojik davrandığına yönelik bir başka suçlama da Armin W. Geetz’den gelmiştir. Geertz, sosyal antropoloji ile Dinler Tarihi arasındaki ilişkiyi kognitif yaklaşımı benimseyerek açıklamaya çalışan bir bilim adamı olarak, bazı Dinler Tarihçileri, dünya dinlerine yaklaşırken şahsi ve kendilerinde var olan ideolojilerle yaklaşmakla suçlar. Ona göre bunların en meşhuru, Mircea Eliade’dir. Eliade, modern insanın gelenekten yabancılaştığını, bunun da hem fert hem de sosyal denge için zararlı olduğunu iddia ederken Romanya arka-planı ile konuşmaktadır. Ona göre burada dinler hakkında evrensel yorumlama temeline dayanan bir nostalji siyaseti anlayışı da bulunmaktadır; Armin W. Geertz- Jeppe Sinding Jensen, “Tradition and Renewal in the Histories of Religions: Some Observations and Reflections”, Religion, Traditions, and Renewal, ed. Armin W. Geertz- Jeppe Sinding Jensen, Aarhus 1991, 11-27
[157] McCutcheon, Manufacturing Religion, 30-31.
[158] Smith, Imagining Religion, 25.
[159] Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, “The Role of Method and Theory in the IAHR”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 11-12.
[160] Kamar Oniah Kamaruzaman, “İslâmî Bir Din Bilimleri Metodolojisinin Teşekkülüne Doğru”, çev. Muhammet Tarakçı, marife, 2/2 (Güz 2002), 165-168.
[161] Jacques Waardenburg, “In Search of an Open Concept of Religion”, Religion in History: The Word, the Idea, the Reality, ed. Michel Despand- Gerard Vallee, Ontario 1992, 226.
[162] Joseph Mitsuo Kitagawa, “Amerika’da Dinler Tarihi”, Dinler Tarihi Metodoloji Denemeleri, ed. ve çev. Mehmet Aydın, Konya 2003, 32.
[163] Dinler Tarihi içinde cinsiyet konusunu ele alan çalışmalar azımsanmayacak kadar çoktur. Bunlardan bazılarını sıralarsak; Randi R. Warne, “ (En) Gendering Religious Studies”, Studies in Religion/Sciences religieuses, say. 27 (1998), 427-436; Nancy Tuana, The Less Noble Sex: Scientific, Religious, and philosophical Conceptions of Woman’s Nature, Bloomington 1993; Ursula King, “ Introduction: Gender and the Study of Religion”, Religion and Gender, ed. Ursula King, Oxford 1995; Gender, Genre and Religion: Feminist Reflections, ed. Morny Joy- Eva K. Neumaier-Dargyay, Ontario 1995; Kim Knot, “Women Rearching, Women Researched: Gender as an Issue in the the Empirical Study of Religion”, Religion and Gender, ed. Ursula King, Oxford 1995, 199-218; Helena Helve, “The Formation of Gendered World view and Gender Ideology”, Perspectives on Method and Theory in The Study of Religion- Adjunct Proceedings of The XVIIth Congress of The International Association for the History of Religions, Mexico City, 1995, ed. Armin W. Geertz- Russell T. McCutcheon, Leiden- Boston-Köln 2000, 245-259; Darlane Juschka, Feminism in the Study of Religion-A Reader, USA 2001; Women, Gender, Religion-A Reader, ed. Elisabeth A. Castelli, USA 2001
[164] Randi R. Warne, “ Gender”, Guide to the Study of Religion, 140-141.
[165] Warne, 146-148.
[166] Ursula King, 372.
[167] Warne, 150-151; Ursula King, 372.
[168] Ursula King, “Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges”, Journal of the American Academy of Religion, June 2002, 70/2, 372-373
[169] Ursula King, “A Question of Identity: Women Scholars and Study of Religion”, Religion and Gender, Oxford 1995, 219-244
[170] King, “Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges”, 373.
[171] Geniş bilgi için Rita M. Gross, Buddhism After Patriarchy: A Feminist History, Analysis, and Reconstruction of Buddhism, Albany 1993.
[172] Söz gelişi, Women in Religion ed. Jean Holm- Vohn Bowker, 1994.
[173] Kim Knott, “Women Researching, Women Researched: Gender as an Issue in the Empirical Study of Religion”, Religion and Gender, ed. Ursula King, Oxford 1995, 204.
[174] Warne, 152-153.
[175] Ursula King, “ Is there a Future for Religious Studies as We know It? Some Postmodern, Feminist, and Spiritual Challenges, 374.
[176] King, 375.